Badania pamięci rabacji galicyjskiej

Po 70 latach od legendowych „badań jasielskich” ich wyniki zostają upublicznione. W 1950 r. Zakład Socjologii UW kierowany przez Stanisława Osowskiego przeprowadził, z udziałem młodszych pracowników i starszych studentów badania nad pamięcią rabacji galicyjskiej w rodzinnych stronach Jakuba Szeli. Ponieważ socjologia została zamknięta, żadne prace z tych badań nie powstały, a same badania nad pamięcią zostały zapomniane. Obszerne materiały (ponad 100 wywiadów + dokumentacja) zachowały się wprawdzie w archiwum b. Katedry Socjologii, ale nikt o tym nie wiedział. Po ich odkryciu badania te opisała Adrianna Drozdowska w swym rozdziale zbiorowego tomu Spotkania z Ossowskim (2020). Materiałami staraliśmy się też zainteresować socjologów i historyków, „zwrot ludowy” w historiografii uczynił je cennym dla nich źródłem.

Właśnie ukazała się książka Ryszarda Jamki “Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli” (Wyd. Marginesy 2023) i jego artykuł “Ludowa reakcja na szlacheckie kłamstwo: galicyjscy chłopi w obronie Jakuba Szeli“ („Przegląd Historyczny” 2022 nr 4). Materiały jasielskie zostały w nich obszernie omówione i wykorzystane, a ponieważ ich e-kopie zostały przekazane do Archiwum Danych Jakościowych w IFiS PAN można uznać, że zostały wprowadzone do obiegu naukowego. Czekają na badaczy pamięci społecznej, zwłaszcza tych, którzy chcieliby zbadać w terenie dalsze losy pamięci ostatniej żakerii w Europie.

 

Opis ze strony wydawnictwa:

Kim był Jakub Szela? Rżnącym panów zdegenerowanym mordercą, oswobodzicielem chłopów, a może bojownikiem walki klasowej?

W polskiej historii i kulturze mało jest postaci równie znanych i jednocześnie o tak zakłamanej pamięci jak on. Od prawie dwustu lat powstawały o nim przeciwstawne pieśni, wiersze, powieści oraz prace naukowe i nadal otaczają go sprzeczne legendy. Wiodącą wymyśliła tuż po rabacji galicyjskiej nienawistna Szeli szlachta. Sprzeciw przyszedł jednak ze wsi, gdzie chłopi uznali go za bohatera, który walnie przyczynił się do zniesienia pańszczyzny. Z kolei po drugiej wojnie światowej komuniści – w uznaniu dla jego rewolucyjnych instynktów – wzięli Szelę na sztandary.

Panów piłą to historia zmagań o zdominowaną przez ziemiaństwo i inteligencję przeszłość Polski. Nie było w niej miejsca dla chłopów i ich najsłynniejszego przywódcy. Ta książka pokazuje dlaczego.

„Czym była pańszczyzna – koniecznym i logicznym etapem społecznego rozwoju czy też formą barbarzyńskiego niewolnictwa? Dlaczego społeczeństwo mające w zdecydowanej większości wiejskie korzenie za sprawą edukacji oraz narodowych mitów przejęło niemal bezkrytycznie imaginarium sarmacko-szlacheckie? Ryszard Jamka poszukuje odpowiedzi na te pytania. To nie tylko potrzebna, lecz także fascynująca lektura”.

Robert Makłowicz

 

Archiwum Danych Jakościowych (IFiS PAN)