Od bezrobocia do pracy nisko płatnej. Strategie przetrwania na peryferyjnym rynku pracy.

STRESZCZENIE

Praca obok rodziny, zdrowia i religii stanowi jedną z naczelnych wartości w życiu ludzi. Jednym z dominujących doświadczeń jednostek jest sprawdzenie siebie na wolnym rynku, co oznacza dla większości sprzedaż swojej pracy – siły fizycznej, umiejętności, wiedzy w warunkach konkurencji z innymi pracownikami – różnorodnym podmiotom gospodarczym. Od powodzenia w tej strefie zależy zarówno biologiczne przetrwanie, jakość życia oraz poczucie własnej wartości. Parafrazując słowa Ulricha Becka (2002) współczesne jednostki, wyswobodzone z tradycyjnych więzi społecznych, właśnie dzięki pracy tworzą swoją tożsamość i indywidualną biografię. Z drugiej strony, wciąż wysokie – szczególnie w niektórych regionach Polski – bezrobocie, dewaluacja wyższego wykształcenia czy powszechne zatrudnianie na umowy na czas określony, tworzą kontekst w jakim egzystuje spora część dzisiejszych pracowników w Polsce. Dlatego zdecydowałam się podjąć badania nad grupami pracowników, którzy nie przystają do obrazu „ludzi sukcesu” współczesnego systemu rynkowego by opisać ich sytuację zawodową i szerzej – życiową. Wyróżniam trzy komplementarne względem siebie grupy, które badam: pracowników wykonujących nisko opłacane prace w branżach sektora usługowego, pracujących ubogich i osoby formalnie zarejestrowane jako bezrobotne, ale niejednokrotnie pracujące na nieformalnym rynku pracy. Szczególnie interesujące jest prowadzenie badań dotyczących ubóstwa wśród osób pracujących w Polsce, gdyż temat ten jest wciąż niedostatecznie zbadany w naukach społecznych. Bieda długo była kojarzona przez polskie społeczeństwo z bezrobociem, dalej z alkoholizmem, brakiem wykształcenia i kwalifikacji zawodowych oraz z niezaradnością życiową. Z czasem fenomen niskich zarobków zaczął być społecznie zauważalny, coraz więcej zaczęto mówić o umowach „śmieciowych” i „pokoleniu 2000 brutto”. Jednakże ubóstwo pracujących wydaje się nie być rozpoznanym problemem w polityce rynku pracy i polityce społecznej na centralnym i lokalnych poziomach. Brakuje działań i instrumentów, przeciwdziałających ryzyku ubóstwa wśród populacji pracujących. Analizuję rynek pracy z perspektywy wyżej wymienionych grup pracowników. Badam ich zasoby (indywidualne, społeczne, instytucjonalne) oraz historię ich kontaktów i doświadczeń z pracodawcami, a także z instytucjami odpowiedzialnymi za realizację polityki rynku pracy i przeciwdziałanie ubóstwu. Interesuje mnie punkt widzenia badanych pracowników oraz to jak postrzegają i interpretują swoją sytuację. Zakładam, że pomimo ograniczonych zasobów (szczególnie w odniesieniu do osób długotrwale bezrobotnych) i ograniczeń strukturalnych, jednostki działają w sposób twórczy oraz sprawczy i dążą do poprawy swojego położenia na rynku pracy. Głównym podejściem metodologicznym są badania terenowe prowadzone metodami jakościowymi: indywidualne wywiady, zogniskowane wywiady grupowe, obserwacje uczestniczące w wybranych zakładach pracy. Rozmowy z pracownikami i prowadzenie obserwacji jest uzupełniane o wywiady z informatorami (pracownikami socjalnymi, pracownikami urzędów pracy czy przedstawicielami organizacji pozarządowych) oraz lokalnymi, krajowymi i międzynarodowymi statystykami. Badania mają dostarczyć wielopoziomowego opisu, pomocnego w zrozumieniu relacji między pracodawcami i pracownikami w współczesnej Polsce. Dostarczą one cennych materiałów na temat postrzegania siebie i doświadczeń wybranych grup pracowników na rynku pracy oraz ich doświadczeń kontaktów z instytucjami pomocowymi w Polsce. Udzielą również informacji na temat zasobów, jakimi dysponują badani pracownicy oraz strategii życiowych związanych z przemianami gospodarczoinstytucjonalnymi, odczuwaniem niepewności, ubóstwem czy bezrobociem.