prof. dr hab. Barbara Szacka †2025

Wspomnienie profesor Barbary Szackiej napisane przez prof. dr hab. Annę Gizę-Poleszczuk

Profesor Barbara Szacka była związana z polską socjologią przez całe życie. Należała  do pierwszego pokolenia studiujących socjologię w nowej społeczno-politycznej rzeczywistości, i do pierwszego pokolenia młodych pracowników naukowych, którzy kształtowali jej pole intelektualne. Miała na rozwój socjologii znaczący  wpływ, zarówno poprzez badania naukowe, jak i formowanie kolejnych roczników studentów. Przez większość swego akademickiego  życia prof. Szacka wykładała najbardziej bodaj podstawowy przedmiot: wstęp do socjologii. To właśnie ona wprowadzała studentów – również mnie – w świat widziany przez pryzmat socjologicznych pojęć i socjologicznej wyobraźni. Miała niezwykły dar zakorzeniania abstrakcyjnych teorii w codziennym doświadczeniu: była mistrzynią przykładów i anegdot, często zaczerpniętych z własnego życia. Cechowała ją wieczna ciekawość, pasja i odwaga intelektualna: otwierała dla polskiej socjologii nowe pola badawcze, prowadząc pionierskie badania w zakresie społecznej pamięci, czy rekonstruując ukryte w przekazach edukacyjnych obrazy społecznego świata; sięgała po nowe, ważne dla nauk społecznych teorie z innych dziedzin nauki. Była osobą o wysokich standardach etycznych, a jednocześnie otwartą i życzliwą.

Będę ją zawsze pamiętała z dyskusji  nad nowym podręcznikiem wstępu do socjologii, do której zaprosiła młodych pracowników prowadzących ćwiczenia do jej wykładu. Słuchała nas uważnie i z szacunkiem. Barbara Szacka rozumiała, że nauka jest dobrem wspólnym, a warunkiem jej rozwoju jest dialog prowadzony w ramach podzielającej szczególny etos wspólnoty. I temu rozumieniu nauki pozostała nieugięcie wierna.

 

Wspomnienie profesor Barbary Szackiej napisane przez prof. dr hab. Piotr Tadeusza Kwiatkowskiego

Niedawno, na początku listopada 2024 r., liczne grono spotkało się na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. W odnowionej, obszernej Sali wykładowej na parterze, w której przed laty, podobnie jak wiele innych osób studiujących socjologię „na Karowej”, słuchałem wykładu Barbary Szackiej zatytułowanego „Wstęp do socjologii”. Okazją do tego wydarzenia była premiera książki „Życie i pamięć w mrocznych czasach”. Obszerny tom, biograficzna opowieść obejmująca blisko sześć dekad XX wieku. Dzieciństwo spędzone w Kaliszu, okupacja, czasy powojenne, aż do upadku PRL w 1989 r. Bardzo udany wieczór autorski – publiczność składająca się z koleżanek i kolegów, osób współpracujących w projektach badawczych, dawnych studentek i studentów, a także grono Kaliszan mieszkających w stolicy. Autentyczne zainteresowanie książką – przez dwie godziny Barbara Szacka opowiadała o pisaniu swoich wspomnień, odpowiadała na liczne pytania, dyskutowała z komentarzami. A potem długo podpisywała nowiutkie egzemplarze dostarczone przez Państwowy Instytut Wydawniczy. W niedzielę 19 stycznia rano dotarła do nas bardzo smutna wiadomość – pani profesor Barbara Szacka odeszła.

Urodziła się w 1930 r. w Kaliszu. Jej rodzice byli lekarzami – ojciec, Wojciech Plewniak, pracował jako internista, a matka, Zofia, z domu Chmielińska, prowadziła gabinet dentystyczny, który zdobył dużą popularność w mieście, choć dentyści starej daty wytrwale tłumaczyli, że kobieta zbyt jest delikatna i emocjonalna, aby udźwignąć ciężar wykonywania tej trudnej, a czasami i krwawej pracy. Ojciec, oficer rezerwy zmobilizowany w 1939 r., został zamordowany w Katyniu w czasie wojny. W czasie wojny i w trudnych latach powojennych matka samodzielnie utrzymywała rodzinę i wychowywała dzieci. Doświadczenia z tego wyjątkowo tragicznego okresu sprawiły, że Barbara Szacka stała się, jak czasem sama mówiła żartem, „praktykującą feministką”, osobą wrażliwą na prawa kobiet, krytycznie oceniającą bariery, które muszą one pokonywać w trakcie zawodowej kariery, dostrzegającą społeczne znaczenie aktywności kobiet w różnych wymiarach życia społecznego.

W 1952 r. Barbara Szacka ukończyła studia socjologiczne na Uniwersytecie Warszawskim i na tej uczelni rozpoczęła pracę. W 1962 r. obroniła pracę doktorską z zakresu historii idei pt. „Teoria społeczna i społeczna utopia. Analiza poglądów Stanisława Staszica”. W 1975 uzyskała na podstawie dorobku i pracy „Przeszłość w świadomości współczesnej inteligencji polskiej” stopień doktora habilitowanego, a w 1990 otrzymała tytuł profesora. W następnych latach Barbara Szacka pozostała bardzo aktywna. Kontynuowała pracę dydaktyczną i latach 2003-2010 pracowała jako profesor zwyczajny SWPS. Napisała ceniony podręcznik „Wprowadzenie do socjologii” (dwa wydania: 2003 i 2008), opublikowała często cytowany przez badaczy tom rozpraw na temat pamięci zbiorowej „Czas przeszły: pamięć, mit” (2006), wygłaszała referaty na konferencjach w Polsce i za granicą. Uczestniczyła też w projektach badawczych, m.in. w realizowanych w latach 2008-2009 badaniach na temat obecności II wojny światowej w pamięci polskiego społeczeństwa, których wyniki zaprezentowano w książce „Między codziennością a wielką historią” (2010). W ramach tego projektu prof. Szacka szczególnie interesowała się tym, co było dla niej ważne także osobiście, rolą pamięci komunikacyjnej – narracji rodzinnych i przekazu międzypokoleniowego w społecznym konstruowaniu obrazu wojny.

Barbara Szacka miała szerokie zainteresowania naukowe. Zajmowała się dziejami socjologii i współczesnymi teoriami, pisała też o biologicznych podstawach życia społecznego. Ale patrząc całościowo na jej bogaty dorobek widzimy, że szczególne miejsce zajmują w nim badania nad pamięcią zbiorową. W połowie lat sześćdziesiątych XX wieku należała do zespołu badawczego kierowanego przez Ninę Assorodobraj-Kulę, który prowadził pionierskie badania ankietowe nad postawami polskiej inteligencji wobec przeszłości. W czasach, gdy państwo ściśle kontrolowało narracje historyczne, prace Assorodobraj i Szackiej wyróżniały się empirycznym podejściem i skupieniem na tym, jak zwykli ludzie pamiętali przeszłość – ten obszar badań był traktowany przez władze państw bloku wschodniego jako wyjątkowo drażliwy z politycznego punktu widzenia i pozostawał niezbadany. Ta polityczna drażliwość badań nad pamięcią dała o sobie w czasie habilitacji – jest to temat na osobną opowieść charakteryzującą związki pomiędzy polityką a nauką na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku. Otóż ktoś, do dzisiaj nie wiadomo kto, uznał, że napisana przez Barbarę Szacką książka, opracowanie wyników badań zespołu, nie powinno zostać opublikowana. Istniała już tzw. „szczotka”, czyli próbny wydruk składu książki, ale ostatecznie ten skład zniszczono. Rada Naukowa Wydziału Filozofii i Socjologii UW nadała stopień na podstawie artykułów naukowych i tego próbnego egzemplarza, a w okresie „Solidarności” Uniwersytet Warszawski wydał tę pracę ważną dla badań nad polską pamięcią zbiorową.

Z czasem kolejne badania i teksty teoretyczne profesor Szackiej stały się istotnym punktem odniesienia dla wielu badań społecznych, szczególnie w zakresie zrozumienia mechanizmów kształtujących pamięć zbiorową. Przez dziesięciolecia, pracując w ramach systemu politycznego, który starał się odgórnie kształtować pamięć zbiorową, badania Szackiej ujawniły granice wpływu aktywności prowadzonej przez państwa. Wykazała, że zmiany w pamięci zbiorowej mają własną dynamikę, zachodzą stopniowo przez dziesięciolecia i wykazują znaczny stopień niezależności od oficjalnej polityki historycznej.