Pomoc udzielana Żydom podczas II wojny światowej a proces kształtowanie się transnarodowej pamięci społecznej

STRESZCZENIE

U progu nowego tysiąclecie Daniel Levy i Natan Sznaider w swojej głośnej książce The Holocaust and Memory in the Global Age (2006) zapowiedzieli pojawienie się nowej, zglobalizowanej, „kosmopolitycznej” pamięci o Holokauście. W następnych latach inni badacze potwierdzili, ale i częściowo zmodyfikowali tę hipotezę. Wprowadzając takie pojęcia, jak pamięć „transnarodowa” (Chiara De Cesari i Ann Rigney), „transkulturowa” (Barbara Törnquist-Plewa), „wędrująca” (Astrid Erll) czy „wielokierunkowa” (Michael Rothberg), poszerzyli też zakres swoich badań, skupiając się na pamięci innych wydarzeń i zjawisk historycznych poza Holokaustem. Wciąż jednak brakuje empirycznej, pogłębionej analizy tego, jak ów proces transnacjonalizacji faktycznie przebiega. Celem projektu jest wypełnienie tej luki poprzez zbadanie, w jaki sposób pamięć transnarodowa jest konstruowana na poziomie lokalnym. Chcę zidentyfikować lokalnych, narodowych i transnarodowych aktorów pamięci, którzy wspierają ten proces, oraz opisać ich cele i sposoby działania. Jako studium przypadku posłużą mi lokalne i narodowe narracje dotyczące Sprawiedliwych oraz ich muzealne reprezentacje. Zamierzam opisać, jak wpływają na nie przemiany w sposobie funkcjonowania pamięci społecznej na poziomie międzynarodowym.

W ostatnich dwudziestu latach temat pomocy udzielanej Żydom podczas II wojny światowej cieszy się zarówno w Europie, jak i na całym świecie rosnącym zainteresowaniem. Przyczyniły się do tego między innymi media masowe, w tym przede wszystkim Lista Schindlera Stevena Spielberga (1993). Innym ważnym bodźcem była polityka pamięci prowadzona przez rozmaite podmioty państwowe i społeczeństwa obywatelskiego. W ostatnich latach wiele państw europejskich stworzyło muzea i pomniki oraz ustanowiło święta ku czci „Sprawiedliwych”. Temat ten jest także promowany przez międzynarodowe i ponadnarodowe organizacje i sieci, takie jak Rada Europy, Parlament Europejski, International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) czy Gariwo – Gardens of the Righteous Worldwide. Upamiętnianie pomocy udzielanej Żydom podczas II wojny światowej można więc uznać za przykład europeizacji czy wręcz globalizacji pamięci par excellence. Proces ten nie doprowadził jednak do ujednolicenia lokalnych narracji historycznych. Wręcz przeciwnie, sposoby opowiadania, a niekiedy instrumentalizacji historii ratowników są bardzo różne a w niektórych przypadkach konfrontacja z dyskursem transnarodowym prowadzi wręcz do wzmocnienia partykularnych, a nawet nacjonalistycznych wizji przeszłości.

Aby uchwycić owe wzajemne oddziaływania między polityką historyczną Unii Europejskiej i innych transnarodowych aktorów pamięci a instytucjami krajowymi i lokalnymi, w ramach projektu zbadanych zostanie dwanaście muzeów w ośmiu krajach Europy, poświęconych osobom, które pomagały Żydom w czasie Zagłady. Dziesięć z tych muzeów zostało zbudowanych lub całkowicie przebudowanych po 2000 roku, dwa znajdują się nadal w budowie. Są to: 1) Dom Sugihary w Kownie (2001), 2) Muzeum Dimitara Peszewa w Kiustendił/Bułgaria (2002, przebudowane 2013), 3) Muzeum Warsztatu dla Niewidomych Ottona Weidta w Berlinie (2006), 4) Miejsce Pamięci Cichych Bohaterów w Berlinie (2008, ostatnia przebudowa 2020), 5) Wileńskie Państwowe Muzeum Żydowskie im. Gaona (wystawa stała Rescued Lithuanian Jewish Child Tells about Shoah, 2009), 6) Miejsce Pamięci Žanisa Lipke w Rydze (2012/13), 7) Lieu de Mémoire au Chambonsur-Ligon/Francja (2013), 8) Apteka Pod Orłem w Krakowie (1983, ostatnia przebudowa 2013), 9) Willa Żabińskich w Warszawskim Zoo (2015), 10) Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej (2016). 11) Przed Villą Emmą. Miejsce pamięci żydowskich dzieci uratowanych w Nonantola: 1942-43 /Włochy (w budowie), 12) Muzeum i Miejsce Pamięci Shoah i Oskara Schindlera, Brněne/Czechy (w budowie).

Skupienie badań na nowo powstałych muzeach i wystawach podejmujących wspólny temat, silnie obecny w europejskim dyskursie publicznym i promowany przez transnarodowych aktorów pamięci, pozwoli mi wyciągnąć szersze wnioski dotyczące sposobu, w jaki lokalne instytucje dostosowują się do procesów globalizacji i europeizacji. Czy mamy tu do czynienia z odgórnym przepływem zasobów i idei, czy raczej z obopólną wymianą, w której globalni aktorzy inspirują i kształtują lokalne praktyki i polityki pamięci i vice versa? Dokonam nie tylko dokładnej analizy wymienionych ekspozycji, ale zbadam też historię ich powstawania. Ustalę inicjatorów, twórców i fundatorów badanych muzeów oraz innych aktorów społecznych, którzy wpłynęli na kształt tych instytucji oraz zrekonstruuję proces negocjowania treści i formy ich stałych ekspozycji. Zidentyfikuję też transnarodowych aktorów pamięci zaangażowanych w promowanie pamięci o Sprawiedliwych w Europie i na świcie. Opiszę ich programy, motywacje i sposoby działania oraz zbadam ich relacje z analizowanymi placówkami muzealnymi. Poprzez badania publiczności w wybranych polskich i niemieckich muzeach chcę się też dowiedzieć, jaką wiedzę i przesłanie zarówno lokalni, jak i międzynarodowi turyści wynoszą z wizyt na analizowanych wystawach. Wynikiem projektu będą anglojęzyczna monografia oraz co najmniej trzy artykuły złożone do druku w renomowanych czasopismach naukowych.